Historia i zabytki miasta

RYS HISTORYCZNY MIASTA:

     Miasto Susz zostało zbudowane zapewne w pierwszym 10-leciu XIV w. Wybór podyktowany był dogodnymi warunkami terenowymi - na niewielkim pagórku. Miasto zostało rozplanowane - zgodnie z naturalnymi warunkami terenowymi - w kształcie kolistym o średnicy 220 m i otoczone murem i rowem. Mur został zbudowany do połowy z kamieni polnych a reszta z cegły. Wzmocniono go 17 wieżami.
      Od XVI w. do muru miejskiego dobudowywano domy, które popularnie nazywano podmurkami. Do dziś zachowały się tylko jego fragmenty. Do miasta prowadziły trzy bramy: od wschodu Szpitalna, od zachodu Prabucka - jako bramy główne; trzecia brama zwana Wodną prowadziła do jeziora miejskiego. Środek miasta zajmował rynek, z którego pod kątem prostym rozchodziły się ulice. Wewnątrz miasta wzdłuż murów biegła ulica obwodowa, a poza murami i rowem - droga.
      Od 1818 Susz był siedzibą powiatu Suskiego. Herb Susza to Święta Rozalia z pięcioma różami - symbolizującymi pięć miast powiatu: Iławę, Biskupiec Pomorski, Kisielice, Prabuty. Dziś Św. Rozalia z jedną różą.
      Pod koniec XIX w. miasto zaczęło się rozwijać. W 1876r. wybudowano dworzec kolejowy. Następował rozwój przestrzenny w kierunku osiedla prabuckiego i wzdłuż drogi kisielickiej. W 1881-1882 r. wzniesiono budynek dla szkoły podstawowej a w 1901 r. budynek poczty. Dwa lata później wybudowano koszary wojskowe przy drodze do Nipkowa a w 1904 r. zbudowano gazownię i zainstalowano oświetlenie gazowe. W 1910 r. obok szkoły wybudowano halę gimnastyczną oraz urządzono boisko sportowe, a cztery lata później założono sieć kanalizacyjną. W Suszu mieszkało wtedy 664 katolików, w tym 550 Niemców i 94 Polaków oraz 95 Żydów. Żydzi mieli swoją synagogę i cmentarz.
      Dalszy rozwój miasta przebiegał następująco: w 1924 r. wzdłuż jeziora założono promenadę, uporządkowano dawny park i wybudowano podium dla orkiestry. Dwa lata później wybudowano boisko sportowe z halą (przy ul. Leśnej). W latach 1928-1929 obok budynku szkoły podstawowej postawiono nowy gmach, do którego przeniesiono szkołę podstawową, a w starym budynku założono 6-klasową szkołę średnią.

HISTORIA I ZABYTKI MIASTA:

Lokacja Susza na terenie dawnej osady pruskiej, zwanej Susse, miała miejsce w 1305 roku. Jako część kapitulna ziem krzyżackich, w 1319 roku osada otrzymała prawa miejskie i nazwę Rosenberg, która przetrwała do 1945 roku. Ślady starego grodziska kryją się w niewielkich dwóch wzgórzach, na terenie parku miejskiego, nad jeziorem Suskim.

Wybór miejsca lokalizacji podyktowany był dogodnymi warunkami terenowymi. Susz został otoczony murem oraz rowem, o czym informuje odnowiony dokument lokacyjny. Wtedy też w południowo wschodniej stronie miasta zaczęto budowę kościoła farnego, który od samego początku aż do dnia dzisiejszego góruje nad miastem.

W XV i XVI wieku częste wojny pomiędzy władcami polskimi a mistrzami krzyżackimi doprowadziły do niemal całkowitego zniszczenia miasta. W kolejnym stuleciu, król Szwecji Gustaw II Adolf, dążąc do opanowania Bałtyku, w wyniku wojny z Polską znalazł się w 1628 roku w okolicach Susza. Szwedzi wymuszali kontrybucje wojenne, a podczas wojny miasto ograbiono. Na początku wieku XVIII mieszkańców zdziesiątkowała dżuma.

Wiek XIX także nie oszczędził miasta, a okupacja francuska w latach 1806-1807 zrujnowała je finansowo i gospodarczo. W pobliskim Kamieńcu mieściła się wówczas główna kwatera wojsk francuskich, w której przebywał Napoleon. Po klęsce cesarza Francuzów do Susza wkroczyły wojska rosyjskie. Pomimo to, największy rozwój miasta nastąpił właśnie w XIX wieku. Powstała fabryka tabaki, cegielnia i koszary wojskowe, kilka dróg oraz szpital i połączenie kolejowe. W miejscowej drukarni wydawano lokalne czasopismo „Rossenberg Kreiszeitung”. Wybudowano także szkołę i browar, a na początku XX wieku rzeźnię, mleczarnię i pocztę oraz elektrownię i halę sportową przy szkole. Wraz z rozwojem gospodarczym rosła liczba mieszkańców, których w 1939 roku było już 4481. Wyzwolenie tych ziem w czasie II wojny światowej doprowadziło do zniszczenia miasta i jego okolic. Swój obecny kształt miasto zawdzięcza rozbudowie na przełomie lat 70/80 tych.

Małe miasteczko, leżące na Pojezierzu Iławskim, pomimo ogromnych zniszczeń wojennych (ok. 80% zabudowań), nadal może poszczycić się kilkoma ciekawymi zabytkami architektury i sztuki sakralnej. Susz zachował czytelny, nawarstwiający się historycznie układ przestrzenny. Stare miasto o kolistym kształcie (wynikającym z ukształtowania terenu), z kwadratowym rynkiem pośrodku (dawniej z ratuszem i ławami kupieckimi), powstało w XIV wieku. Z tego też okresu pochodzą zachowane fragmenty murów obronnych, które świadczą o warownym charakterze miasta. Kościół (dziś Sanktuarium) św. Antoniego to zabytek klasy zerowej i prawdziwa perełka sakralnej architektury średniowiecznej XIV stulecia. Zbudowany w układzie krzyżowym, został ulokowany przy murach obronnych w ich południowej części, a nie, jak to zwykle bywało, w centrum na rynku. Wpłynęło na to położenie miasta na terenach podbojów Zakonu Najświętszej Marii Panny. Kościół szczyci się nie tylko relikwiami świętego, sprowadzonymi z Padwy, ale również doskonale zachowanymi freskami, barokowym ołtarzem i lożą kolatorską rodu Finkensteinów, ozdobioną scenami biblijnymi.

Drugim kościołem na terenie miasta jest wybudowany w 1905 roku kościół Św. Rozalii. Jego pełnej konsekracji dokonał ówczesny biskup warmiński Augustyn Bludau. Autorem projektu kościoła był architekt Gebhard z Gdańska, któremu powierzono także kierownictwo budowy. Ze względu na położenie działki na skraju miasta, na ówczesnym przedmieściu prabuckim, zrezygnowano z orientowania budowli. Stanęła ona fasadą do obecnej ulicy Słowiańskiej, dzięki czemu niejako przybliżyła się do centrum miasta i lepiej wpisała się w jego panoramę.